De rel rond de aan de Turkse prediker Gülen verbonden scholen die in de zomer van 2016 plotseling de kop opstak moet heel onderwijsland nog vers in het geheugen liggen. De in Nederland door aanhangers van de Turks-islamitische Gülenbeweging opgerichte scholen waren ineens nieuws en en hun achtergrond een feit. Nederland bleek er een stuk of zeven van te hebben. De couppoging in Turkije leidde ook hier tot harde confrontaties tussen Erdogan- en Gülen-aanhangers en bracht aan het licht welke gevolgen de doorgaans slim verborgen Turks-islamitische achtergrond voor leerlingen, ouders en docenten met zich mee bracht. De internationale beweging die zich ook Hizmet-beweging noemt slaagt er in Nederland uitstekend in zich telkens opnieuw te promoten. Naar aanleiding van recente aanvragen voor nieuwe Gülenscholen hier een iets diepere kijk op de actuele situatie van aan de aan de sekte verbonden onderwijsinitiatieven.
Scholen moesten beveiligd worden en voor veel leerlingen moest een nieuwe plek gevonden worden. In Amsterdam werden alleen al meer dan 233 leerlingen van Gülenscholen gehaald en in heel Nederland waren dat er 588, en ook heel wat leerkrachten nam de benen. Wethouders en burgemeesters in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Zaandam en Purmerend schrokken zich kapot. Ouders werden bedreigd en vielen elkaar aan. Er werd door een pro-Erdogan activiste flink gestookt. De uitkomst van een rechtszaak tegen de hetze was dat de scholen niet langer als ‘terroristisch’ bestempeld mochten worden maar de term ‘Gülenschool’ niet onterecht was. De situatie bedaarde pas na maanden. Het aantal Gülenscholen slonk door leegloop tot vier, en deels nog maar net levensvatbaar. De enige juiste conclusie na dit drama was geweest ‘Dit nooit meer’. Maar maatregelen om een herhaling te voorkomen zijn nooit genomen, en nu er voor het oprichten van nieuwe scholen een simpeler procedure is meldde de beweging er meteen vijf aan. Opnieuw worden daarbij de meer dan bedenkelijke achtergronden buiten beeld gehouden.
COUPPOGING EN LEEGLOOP
In de nacht van 15 op 16 juli 2016 toen Erdogan zijn voormalige politiek-religieuze partner Fethullah Gülen aan als terroristisch brein achter de couppoging bestempelde, stroomden de van overheidswege gekleurde Turkse nieuwsberichten ook direct de Nederlands-Turkse huiskamers binnen. Turkse ouders, op de betreffende scholen hier in de meerderheid, beseften ineens dat waar hun kinderen het eerder met een Gülen-opleiding in Turkije ver konden schoppen, zij over nacht zaten opgezadeld met een in het thuisland waardeloos of zelfs gevaarlijk diploma. Voor anderen werd de altijd bewust verborgen band met de islamistische imam nu pas duidelijk. Tot aan de zomer van 2016 stonden de Nederlandse Gülenscholen vooral bekend als ‘Turkse’ scholen. Zo begon het Cosmicus (nu Metis Montessori Lyceum) in Amsterdam ooit met rond 80% leerlingen van Turkse afkomst. Van alle lerarenteams heeft doorgaans 30% een Turkse achtergrond en Gülen-sympathieën.
GÜLEN BANDEN ONDER DE RADAR
Rond de oprichting van twee middelbare scholen door stichting Cosmicus in 2006 en 2008 in Rotterdam en Amsterdam doken al verhalen over schimmige achtergronden maar het publiek was keer op keer verteld dat er absoluut geen sprake zou zijn van een connectie met de beweging. Toch bleef de verbinding opspelen, vooral na berichten in die jaren door Nova, EenVandaag en Nieuwsuur over geheim gehouden internaten en studentenhuizen verbonden aan de beweging waar een toekomstige vrome generatie van de sekte werd grootgebracht. Er werd in opdracht van de Tweede Kamer besloten tot onderzoek. Met het rapport door prof.van Bruinessen kon de beweging blij zijn. Het ging niet diep en was niet bepaald kritisch. Op een aantal punten zat het er ook aantoonbaar naast. Zo stelde van Bruinessen dat de beweging geen islamitische scholen zou kennen hoewel deze toen al in o.a. Zuidafrika, Nigeria en Egypte waren opgericht en daar genoeg buitenlands academisch onderzoek over voorhanden was. De Gülen achtergrond van de in 2002 door de Stichting Islamitisch Onderwijs Zaanstad (SIOZ) opgerichte islamitische basisschool ‘IBS De Roos’ in Zaandam (tegenwoordig ‘De Horizon’) had zeker in het rapport vermeld moeten worden maar bleef compleet onder de radar tot dit blog er in 2015 voor het eerst over berichtte. Wel vermeldde het rapport een reeks stichtingen die aan de Gülenbeweging konden worden toegewezen zoals Cosmicus en Witte Tulp bij naam. Deze hadden die verbinding eerder steeds ontkend.
EEN DIVERS VERKNOOPT NETWERK
De Gülen beweging kent geen ledenlijst maar vormt ook na 2016 nog een aanzienlijk internationaal netwerk van stichtingen, scholen en bedrijven die op het eerste gezicht open en los van elkaar lijken te opereren. Het interesse gaat ook in Nederland verder uit naar internaten en studentenhuisvesting, kinderdagverblijven en naschoolse opvang. Daarnaast zijn er geliëerde medische instellingen, artsenpraktijken en zorgverleners en veel lokale stichtingen die stellen aan burgerwelzijn en integratie te werken. Binnen dit informele netwerk voert een inner circle van gelovige, mannelijke aanhangers voor de buitenwereld onzichtbaar de regie. Zo wordt ook steun geworven vrijwilligers en sympathisanten die niet altijd moslim of Turks zijn en alleen het naar buiten gebrachte zorgvuldig geregisseerde beeld waarnemen. Leden helpen elkaar en spelen elkaar opdrachten en subsidies toe. Een sympathisant met een drukkerij regelt het drukwerk dat wordt ontworpen door een geliëerd reclamebureau enzovoorts. Een verbonden accountant of vrijwilliger helpt met belastingaangiftes voor de leden maar speelt intern de info door aan de leiding die vervolgens donaties eist. Het netwerk is vaak alleen herkenbaar in de verbindingen tussen personen. Via internationale milieu-olympiades en cultuurwedstrijden houden afdelingen uit verschillende landen contact. In haar glorietijd beschikte de beweging zelfs over een eigen dorp met hotels in Turkije waar internationale afvaardigingen samen kwamen.
DE WET NIEUWE SCHOLEN
De wet nieuwe scholen is in het leven geroepen om niet langer alleen vanuit levensovertuiging maar ook vanuit andere uitgangspunten scholen op te kunnen zetten. Waar vroeger ingewikkelde ramingen van de toekomstige leerlingaantallen ingediend moesten worden volstaat nu een minimaal aantal ondersteuningsverklaringen van ouders van mogelijke leerlingen.
Van 103 ingediende plannen haalden 55 initiatieven voldoende steun van ouders binnen en worden nu door de inspectie beoordeeld. In de media is veel aandacht voor het grote aantal aanvragen uit islamitische hoek dat de bedenkers van de nieuwe regeling blijkbaar heeft overvallen, zie De Volkskrant: ‘Goede kans op verdrievoudiging van het aantal islamitische middelbare scholen’, Het Parool: ‘Hausse aan aanvragen: ‘De slag om islamitische leerlingen is begonnen’ en Trouw: ‘Islamitisch onderwijs profiteert van nieuwe scholenwet: grote steden krijgen er nieuwe middelbare scholen bij’. De schoolinitiatieven, die door eerder bij Ibn Ghaldoun/Avicenna en het Cornelis Haga Lyceum betrokkenen zijn aangevraagd, vallen hier bijzonder op aangezien nog niemand een succesvolle islamitische middelbare school heeft kunnen oprichten. Het Parool vermeldt de Stichting Cosmicus in dit verband als aan de Gülenbeweging verbonden: ‘Die stichting ontkent islamitisch onderwijs na te streven en zegt niet op de lijst van islamitische scholen thuis te horen’. Dat recente ontwikkelingen rond de Stichting Cosmicus Onderwijs, de volle dochter van Stichting Cosmicus, en en het geschuif met de overgebleven Gülenscholen heel wat vragen oproepen lijkt ondertussen niemand op te merken. (Zie hier een overzichtsgrafiek)
COSMICUS ONDERWIJS – SINDS 2014 ONDER TOEZICHT, IN 2020 OPGEHEVEN
Hier biedt de Onderwijsinspectie zeer verhelderende en reeds lang openbare informatie. De Stichting Cosmicus Onderwijs (SCO), de officiële onderwijstak van Cosmicus waaronder de vier basisscholen en de middelbare scholen in Rotterdam en Amsterdam vielen, stond al vanaf 2014 bij de Inspectie van het Onderwijs onder aangepast financieel toezicht. Dat betekent dat het financieel beheer toen al duidelijk niet op orde was. Ondanks het toezicht bleven de tekorten steeds verder oplopen. In 2019 had het bestuur dat na fusies en sluitingen nog maar drie kleine basisscholen beheerde een tekort van meer dan een miljoen euro. In overleg met de onderwijsinspectie werd besloten tot de fusie met een draagkrachtiger bestuur, en dat werd een zeer opmerkelijke partner. De ‘neutrale’ SCO, die elke band met de Gülenbeweging jarenlang had ontkend fuseerde in augustus 2020 met de ‘Stichting Islamitisch Onderwijs Zaanstad’ (SIOZ), de islamitische onderwijsstichting die de Zaanse islamitische basisschool ‘De Roos’ oprichtte en de Gülenachtergrond altijd undercover hield. De onderwijsinspectie over dit samengaan in haar Rapport toekenning basistoezicht financiële continuïteit:
‘Eind 2019 had Cosmicus een negatief eigen vermogen van circa 1 miljoen euro en circa 5.000 euro aan liquide middelen. Er was voor bijna 1 miljoen euro aan schulden opgebouwd bij de gemeente Amsterdam, het ABP en de Belastingdienst. Cosmicus is per 1 augustus 2020 overgenomen door Stichting Islamitisch Onderwijs Zaanstad. Het bestuur gaat verder onder de naam Stichting Interregionaal Onderwijs Zaanstad (SIOZ).’ De stichting Cosmicus onderwijs is per 1 augustus 2020 opgeheven.’
Terwijl de beweging anders de media altijd goed weet te vinden werd deze fusie slim onder de radar gehouden, onder andere door de afkorting van de naam van de islamitische onderwijsstichting ‘SIOZ’ te behouden maar de term islamitisch stil aan te vervangen door ‘interregionaal’. En het lukte ze ook nog. In Zaandam zijn noch de overname, noch deze naamsverandering door media of politiek opgemerkt, zo blijkt uit berichten in de lokale media. SIOZ blijft hier opgevoerd worden als zijnde de opgeheven Stichting voor Islamitisch Onderwijs Zaanstad en ondertussen geeft de beweging geen kik.
GELD NAAR EXTERNE INHUUR, REIZEN, OPDRACHT AAN FAMILIE
Na het overgaan van Cosmicus in SIOZ(2) nam de onderwijsinspectie de financiële gang van zaken in de voorafgaande drie jaren dieper onder de loep. Uit het ‘Rapport Specifiek Onderzoek Rechtmatigheid’:
‘Bij Cosmicus constateerden wij (ondanks de financieel precaire situatie) relatief aanzienlijke uitgaven aan: externe inhuur, opleidingen, reiskostenvergoedingen en aan een studiereis in het buitenland. In een slechte financiële positie past terughoudendheid bij dergelijke uitgaven. Ook was de opdrachtverstrekking aan derden niet altijd helder. Er mag geen schijn van belangenverstrengeling ontstaan. Zo gaf een bestuurslid een opdracht aan een familierelatie. Tevens constateerde de inspectie dat bij aanbestedingen niet of nauwelijks bij meerdere bedrijven offertes zijn gevraagd.’
Dit verrast niet. Het is een bekende modus operandi binnen de beweging. De scholen dienen immers niet alleen de opvoeding van potentiële nieuwe kaderleden maar vormen ook een bron van inkomsten. Opdrachten worden naar elkaar doorgeschoven en gelden worden doorgesluisd naar gelinkte bedrijven die dan weer een goed deel van hun winst aftrekbaar doneren aan een aangewezen ANBI met Gülen link. De New York Times beschreef exact deze handelwijze al tien jaar geleden in een stuk over het netwerk aan Gülenscholen in de VS.
De buitenlandse trips en grote events van de Nederlandse scholen vallen ook al jaren op. Met het hele team een week naar Istanbul (voor 2016), deelnames aan wetenschaps- en milieu-olympiades overal ter wereld, met een hele ploeg naar een Afrikaans land om in samenwerking met de Gülen stichtingen Ömeriye Foundation en Timetohelp waterputten te doneren, het kon blijkbaar niet op.
ISLAMITISCH WORDT INTERREGIONAAL EN NIEMAND DIE HET ZIET
Het SIOZ(2) bestuur heeft op dit moment drie scholen voor primair onderwijs onder zijn hoede: ‘De Wereldburger’ met twee locaties in Amsterdam, de door een tekort aan leerlingen zieltogende ‘Wereldwijs’ school in Rotterdam, en de islamitische ‘De Horizon’ voorheen ‘De Roos’ in Zaanstad. En ook hiermee wordt weer geschoven en gerommeld.
Basisschool De Kameleon in Amsterdam Noord bleef over na beëindiging van de samenwerking van kinderopvangstichting Impuls met SCO in een combinatie van opvang en basisschool met de naam Cosmicus Impuls. De gemeente Amsterdam presenteert De Kameleon in haar scholenlijst als een zelfstandige basisschool onder bestuur van SIOZ met de richting neutraal. Als een tweede school van SIOZ wordt ‘De Wereldburger’ vermeld maar de derde, de islamitische basisschool in Zaandam ontbreekt hier. Bij de onderwijsinspectie is daarnaast over De Kameleon helemaal niets te vinden. Op de facebookpagina van de school heeft het er alle schijn van dat ze daar flink aan het islamiseren geslagen zijn. Kinderen worden er bijvoorbeeld gestimuleerd om te vasten. Op facebook wordt dan ook juist weer wel verwezen naar een samengaan met IBS De Roos. Navraag bij De Kameleon maakt duidelijk dat deze school deel uitmaakt van ‘De Wereldburger’ in Osdorp, en niet als aparte nevenvestiging te boek staat. De Wereldburger was voorheen Witte Tulp en is in afwachting van een make-over en uitbreiding van het schoolgebouw. Hier valt op dat op de website de verplichte schoolgids voor 2021-2022 niet beschikbaar is en als bestuur nog steeds Cosmicus wordt opgevoerd.
DE ZELFPROMOTIE KENT GEEN GRENZEN
Ondanks het financiële falen blijft Stichting Cosmicus zich als bijzonder succesvol presenteren. Het grote financiele tekort en de opheffing cq afstoting van haar scholen worden door de stichting slinks verborgen. Uit het Cosmicus beleidsplan 2020-2023:
‘In het afgelopen decennium heeft Cosmicus samen met landelijke en regionale onderwijskoepels scholen in het primair en voortgezet onderwijs opgericht. In totaal genieten nu ruim 1500 leerlingen onderwijs op deze scholen. In Rotterdam startte in 2006 binnen de scholengemeenschap LMC voortgezet onderwijs een havo/vwo-school voor interconfessioneel en algemeen bijzonder onderwijs: het Lyceum Kralingen. Twee jaar later, in 2008, leidt samenwerking met de Montessori Scholengemeenschap Amsterdam (MSA) tot de oprichting van het Metis Montessori Lyceum. In 2012 wordt in samenwerking met stichting Lucas Onderwijs te Den Haag de basisschool Cosmicus opgezet. Daarnaast richt Cosmicus basisscholen op in Rotterdam, Amsterdam en Arnhem; in augustus 2020 zijn deze laatsten samengegaan in de stichting SIOZ.’
De islamitische achtergrond wordt in dit wervende PR-document uiteraard nog steeds nergens genoemd. De weer glimmend opgepoetste Stichting Cosmicus staat sinds de verschuivingen in 2019 weer onder leiding van Gürkan Celik, een prominente Nederlandse Gülen coryfee van het eerste uur. Reeds in 2009 werd hij voor Nova ondervraagd over de internaten van de beweging. De reportage begint op 6:36, het interview met Celik op 15:23.
COSMICUS WIL NU MIDDELBARE SCHOLEN IN AMSTERDAM EN ROTTERDAM
In de aanvraagronde voor Nieuwe scholen in 2021 maakt stichting Cosmicus kenbaar de oprichting van een middelbare school voor online onderwijs, genoemd ‘Online Lyceum’ in Den Haag, en een ‘Leercampus Wereldwijd’ voor nul tot achttien jaar met een basisschool en een middelbare school in Amsterdam Noord na te streven. Van beide initiatieven wordt de levensovertuiging met ‘neutraal’ aangegeven. De basisschool in Amsterdam Noord haalde onvoldoende ouderverklaringen op en viel daarmee af, de twee aanvragen voor middelbare scholen bleven overeind. De nieuwe stichting SIOZ(2) spande zich daarnaast in voor een nieuwe basisschool ‘De Oceaan’ in Zaandam en een middelbaar islamitisch College in Zaandam, ook die initiatieven kregen niet voldoende steun. Het ‘Online Lyceum’ klinkt als een slim businessmodel en presenteert zich als volgt:
‘Deze mavo/havo/vwo scholengemeenschap bevordert kansengelijkheid en is er speciaal voor (kwetsbare!) leerlingen die moeilijk meekomen, snel overprikkeld raken of fysiek verhinderd zijn naar school te gaan; zelfstandig kunnen werken en opbloeien bij een ander leertempo dan het reguliere onderwijs toelaat.’
ZES HELE DAGEN IN DE WEEK ONDER DAK BIJ EEN TURKSE SEKTE
De ‘Leercampus Wereldwijd’ voor Amsterdam wordt door de Gülenisten zelfs gepresenteerd als een heuse leer- en leefgemeenschap, maar je kind zes dagen per week, twaalf uur per dag onder dak bij een Turkse sekte, dat lijkt toch vooral op een programma voor leden:
‘Amsterdam-Noord is binnenkort een buitengewone scholengemeenschap rijker. Op de onderwijscampus voor 0 tot 18-jarigen, opgericht door Stichting Cosmicus, leren kinderen en jongeren wat het betekent om wereldburger te zijn. Na tientallen jaren ervaring in het onderwijs, weten we wat daarvoor nodig is. 6 dagen per week van 8 tot 20 uur, onderdeel van een leer- en leefgemeenschap…’
De onderwijsinspectie beoordeelt tot eind mei onder andere de twee aanvragen van Cosmicus, en stuurt daarna een advies aan de minister. De Volkskrant omschrijft het proces als volgt: “De komende maanden buigt de Onderwijsinspectie zich over de plannen van de initiatiefnemers. Zo moet het onderwijsaanbod de ‘sociale cohesie’ en ‘basiswaarden van de democratische rechtsstaat’ bevorderen. Verder moeten de besturen uitleggen hoe ze hun school inrichten, hoe ze zwakkere leerlingen ondersteunen en het onafhankelijke interne toezicht waarborgen. Na een advies van de inspectie hakt de minister van Onderwijs aankomend jaar de knoop door. Het besluit om een school te erkennen, is daarna vrijwel onomkeerbaar: een school die eenmaal bestaat, blijkt in de praktijk moeilijk te sluiten.”
‘HET BESLUIT OM EEN SCHOOL TE ERKENNEN IS VRIJWEL ONOMKEERBAAR‘
Intussen hebben we uit de media al kunnen vernemen dat Marjolein Moorman, de wethouder voor onderwijs namen het Amsterdams college bij het ministerie van onderwijs negatieve zienswijzen heeft ingediend met betrekking tot alle hier aangevraagde middelbare scholen. De argumenten zijn niet echt bekend want de zienswijzen, die deze maand globaal in de raad zijn besproken, blijven voor de buitenwereld geheim.
Dat stichting Cosmicus mooie plannen kan opstellen die op papier aan alle eisen voldoen staat buiten kijf maar helaas geven de rekbare criteria die de onderwijsinspectie bij de beoordeling hanteert weinig hoop op een goede afloop. Het is alleen te hopen dat de onderwijsinspectie en de minister het weggemoffelde financiële falen van Cosmicus, de dubieuze banden met de internationaal opererende Turkse sekte en de onrust in 2016 nadrukkelijk meewegen. Waarom zou iemand hier het risico nemen om slecht functionerend onderwijs met een link naar Turks islamisme en de nooit eindigende politieke geschillen in Turkije op te richten of te steunen? Er is meer dan genoeg reden om voor nu en altijd af te zien van verdere Gülenscholen in Nederland.
ADDENDUM
‘C OSMICUS’
Op 11 februari 2021 ontving de Tweede Kamer van de toenmalige ministers Slob en Engelshoven antwoorden op vragen van de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) over de financiële positie van publiek bekostigde onderwijsinstellingen uit een brief van oktober 2020. Die vragen betroffen met name de opmerkelijk hoge eigen vermogens van een heel aantal besturen van publiek bekostigde onderwijsinstellingen.
Achter de brief gehangen is een overzicht van 45 pagina’s met alle Nederlandse schoolbesturen en hun eigen vermogens in de jaren 2015 tot 2019. Maar wie in dit document zoekt naar ‘Cosmicus Onderwijs’ komt van een koude kermis thuis, die stichting lijkt er met haar opvallende negatieve vermogen niet tussen te staan.
Wie dan alsnog de moeite neemt om de lijst van 45 pagina’s helemaal door te nemen komt Stichting Cosmicus Onderwijs op de laatste regel van pagina 35 toch tegen. Er is alleen iets vreemds aan de hand. Tussen de ‘C’ en ‘osmicus’ is een versmalde spatie gevoegd, dit is ook bij andere bestuursnamen die met een C beginnen gedaan. Op het oog niet zichtbaar maakt die spatie de Stichting Cosmicus Onderwijs in dit document digitaal niet vindbaar. Als ik op het ministerie van Onderwijs iets te vertellen had, dan zou ik toch eens laten onderzoeken hoe die spatie daar is gekomen.
De download/pdf staat op deze pagina van de Rijksoverheid – document versie 1.4